Društvo za zaštitu kulturno-historijskih i prirodnih vrijednosti Jajce je dana 30. augusta 2015. godine dostavilo peticiju / prijedlog za proglašenje Jevrejskog groblja u Jajcu, nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine.

U skladu sa odredbama Zakona, a na osnovi člana V stav 4 Aneksa 8. i člana 35. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je na redovnoj  sjednici održanoj od 1. do 3. februara 2016. godine, donijela odluku da se Grobljanska cjelina- Jevrejsko groblje u Jajcu proglašava nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine.

U posljednjih nekoliko godina poduzeta je u par navrata incijativa čišćenja nekropole. Nakon toga izvršeno je evidentiranje i procjena svakog spomenika, što nam je dalo uvid u stanje tog memorijalnog kompleksa. Ranije se mislilo da  na groblju postoji  tek nekolicina spomenika, međutim čišćenjem i drugim aktivnostima ustanovljeno je da se na tom lokalitetu nalazi ukupno 19 spomenika. Svi nadgrobnici su položeni ili tzv. ležeći nadgrobni spomenici. Osim jednog, svi nadgrobnici su od kamena i imaju formu sanduka sa polukružnim završetkom. Na spomenicima ne postoje ukrasi osim što su na čeonim stranama nadgrobnika izvedene niše unutar kojih su na nekim spomenicima vidljivi uklesani natpisi-  pojasnio nam je Mirza Kapetanović, arheolog u Agenciji za zaštitu baštine Jajce.

Jevrejsko groblje u Jajcu svjedoči o prisutnosti Jevreja u nađem gradu još od kraja 19. vijeka. Evidentirani natpis sa jednog nadgrobnika kazuje da su se ukopi u groblju vršili već 1899. godine. Poslednji zabilježeni datum ukopa je 1931. godina na nadgrobniku Levija M. Altarca, ali se može pretpostaviti da je sahranjivanje na ovom groblju trajalo do 1941. godine.

Na prostore Bosne i Hercegovine Jevreji se  počinju naseljavati krajem XV i početkom XVI vijeka. Nakon što su 1492. godine prognani iz Španije i 1496. godine iz Portugala, svoje utočište pronalaze u zemljama Osmanskog carstva. Prvi Jevreji su se nastanili u Sarajevu a polovinom XVIII vijeka se iz Sarajeva preseljavaju u Travnik i druge veće gradove Bosne i Hercegovine. Jevreji koji su doselili u Travnik, razvojem trgovačkih puteva potom se sele u manja mjesta u okolini: Jajce, Bugojno, Livno, Tešanj i Zenicu, ali se u tim mjestima nisu razvile veće jevrejske zajednice. Razlozi naseljavanja  manjih mjesta su vjerovatno bili ekonomske prirode. Nisu se naseljavali samo trgovci, nego je bilo i zanatlija, pretežno iz onih zanata kojih u tom mjestu nije bilo ili su bili slabo razvijeni.

Prema popisu stanovništva iz 1921. godine zabilježeno je  52 Jevreja, stanovnika grada Jajca. Jevrejske porodice koje su živjele u Jajcu bile su: Altarac, August, Bauer, Engel, Fall, Grum, Kaminski, Konopek, Korajzl, Levi, Majerić, Romano, Salom, Sklenar i Sunkula.

U Jajcu je postojala također i  sinagoga za koju ne postoje podaci o godini izgradnje, ali se zna da je iz austrougarskog perioda i da se nalazila u centru grada u blizini Banjalučke kapije, prije nego je uništena i opljačkana.

O stradanju Jevreja Jajca 1941. godine govori podatak da je u tom periodu u srezu Jajce živjelo 47 Jevreja, a da su samo dva preživjela. Osim nekoliko njih koji su živjeli u mješovitim brakovima, svi su ostali odvedeni u logore odakle su se samo dvojica vratila.

Na jednom spomeniku na kojem je evidentiran natpis piše :

 HIER RUHET

RUDOLF SCHAPINA

GEB. 20. JUNI 1886

 GEST 9FEB 1899

što u prijevodu znači:

OVDJE LEŽI

RUDOLF SCHAPINA

ROĐ. 20. JUNA 1886.

UMRO 9FEB 1899.

(Mirza Kapetanović)
(foto: JU “Agencija Jajce)